Οροπέδιο Ζήρου – Χανδρά

Η ευρύτερη περιοχή αποτελείται από 2 οροπέδια, το δυτικότερο οροπέδιο των Αρμενοχανδράδων και το ανατολικότερο, το οροπέδιο της Ζήρου. Η μεταξύ τους απόσταση είναι μονο 2-3 χλμ και έτσι το αναφέρουμε ως μια περιοχή. Η «πρωτεύουσα» της περιοχής είναι η Ζήρος, ένα παραδοσιακό χωριό με πολύ βασικές υπηρεσίες, όπως βενζινάδικο και τράπεζα. Η Ζήρος έχει βιώσει μια μέτρια ανάπτυξη, βασικός παράγοντας της οποίας είναι η μικρή στρατιωτική βάση με το ραντάρ της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, που στέκεται σε γειτονικό λόφο.

Οι περισσότεροι οικισμοί που βρίσκονται στο οροπέδιο της Ζήρου διατηρούν ακόμη και σήμερα αρχιτεκτονικά στοιχεία από τη Βυζαντινή, την Ενετική και την Οθωμανική περίοδο. Χωριουδάκια διασκορπισμένα γύρω από το οροπέδιο και κρυμμένα πίσω από τα υψώματα που σιγά σιγά ερημώνουν, με τους νέους ανθρώπους να αναζητούν την τύχη τους στην πόλη ή ακόμη και στο εξωτερικό. Όσοι μένουν ακόμη εδώ, στην πλειοψηφία τους μεγάλης ηλικίας, συνεχίζουν ακόμα τον παλιό τρόπο ζωής. Θα τους δεις στα τοπικά καφενεία να απολαμβάνουν τον πρωινό καφέ ή την απογευματινή ρακή, να διηγούνται ιστορίες για τον παλιό καλό καιρό.

Το οροπέδιο βρίσκεται σε υψόμετρο 590μ, και το μεγαλύτερο ύψωμα γύρω από το οροπέδιο είναι ο «Εγκρεμνός» (785 μ.), στο βορειοδυτικό άκρο του οροπέδιου των Αρμενοχαντράδων ή οροπέδιο της Ζήρου. Στο εύφορο οροπέδιο καλλιεργούνται ελιές και αμπέλια. Παλαιότερα, στη θέση της σημερινής κεντρικής πλατείας υπήρχε μικρή λίμνη. Στην περιοχή γύρω από το χωριό παρατηρούνται ασβεστολιθικά πετρώματα με καρστικές γεωμορφές όπως σπηλαιοβάραθρα και καταβόθρες. Τα πιο γνωστά σπήλαια της περιοχής είναι το σπήλαιο της Αγριλιάς, της Λυγιάς και το σπήλαιο του Βοεβόδα στον Λαγκαδά.

Η περιοχή του οροπεδίου διαθέτει πλούσιο αρχαιολογικό απόθεμα, αλλά δεν έχει πραγματοποιηθεί συστηματική ανασκαφή. Κοντά χωριό Χαμαίτουλο, στη θέση Βρύση, έχει βρεθεί μεγάλος μινωικός οικισμός με κυκλώπεια τοιχοδομία και στη θέση Λιμνία ή Παραλάκη Μάντρα μεταξύ Χαμαίτουλου και Ζίρου έχει βρεθεί έτερος μινωικός οικισμός. Στις θέσεις Άγιος Ιωάννης και Κατεργάρη πηγάδι έχουν εντοπιστεί αρχαϊκά χωριά, στη θέση Σταλός αρχαίος οικισμός και λίγο ανατολικότερα πρωτογεωμετρικός οικισμός. Κυκλικοί και θολωτοί τάφοι βρέθηκαν στις θέσεις Κάτω Σταλό και Κατσουλιανό, στη θέση Πυργάλες υπάρχουν ερείπια μινωικής έπαυλης, στη θέση Φουκάς μινωικός οικισμός, στη θέση Πεντάλιτρο μινωική ακρόπολη και στη θέση Ανεμομύλια υστερομινωικό κτίριο. Στη θέση Πλακόσπηλιος βρέθηκε ρωμαϊκός οικισμός και τάφος.