Η αρχαία Ίτανος

Η αρχαία Ίτανος βρισκόταν στο βορειοανατολικό άκρο της Κρήτης 8χλμ από το Παλαίκαστρο, στην περιοχή που σήμερα ονομάζεται «Ερημούπολη». Εξαιτίας των τεκτονικών φαινομένων της ύστερης αρχαιότητας η γεωμορφολογία της Ιτάνου έχει υποστεί μεταβολές, και ένα τμήμα της σήμερα βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Η αρχαία πόλη πάντως, όπως συνηθιζόταν στην Κρήτη, εκτεινόταν σε χώρο που καταλαμβάνεται από δύο γειτονικά υψώματα («ακροπόλεις»), τα οποία φαίνεται πως φιλοξενούσαν σημαντικά ιερά της πόλης (πιθανότατα του Απόλλωνα Πυθίου ο ανατολικός και της Αθηνάς Πολιάδος ο δυτικός λόφος). Το κέντρο της πόλης βρισκόταν μεταξύ των δύο ακροπόλεων, κατά κύριο λόγο στα δυτικά του ανατολικού λόφου, όπου έχουν εν μέρει αποκαλυφθεί κτιριακά κατάλοιπα. Δύο περαιτέρω λόφοι όριζαν το βόρειο και νότιο όριο του άστεως. Στον πρώτο βρισκόταν το νεκροταφείο της πόλης («Βόρειο Νεκροταφείο»), για το οποίο θα γίνει παρακάτω λόγος. Ο δεύτερος διέθετε οχυρωματικό περίβολο, όπως εξάλλου και οι δύο ακροπόλεις, ενώ υπήρχε και δίκτυο μεμονωμένων πύργων. Οι οχυρώσεις αυτές θωράκιζαν αμυντικά την πόλη από στεριά και θάλασσα και χρονολογούνται, στο μεγαλύτερο μέρος τους, στην ελληνιστική εποχή.

Η επικράτεια της Ιτάνου εκτεινόταν από το ακρωτήριο Σίδερο (αρχ.: Σαμώνιον) στα βόρεια έως τον όρμο Καρουμών και τον κόλπο Σητείας στα νότια και δυτικά αντίστοιχα. Η Ίτανος ταυτίζεται εξαρχής με το λιμάνι της. Η αναφορά του Στέφανου Βυζάντιου στον ιδρυτή της πόλη Ίτανο Φοίνικα και η λατρεία φοινικικών θεοτήτων έχει ωθήσει πολλούς ερευνητές στο συμπέρασμα ότι αρχικά η πόλη αποτέλεσε εμπόριο των Φοινίκων. Εξάλλου, η αναφορά του Ηροδότου (4,151,2) ότι ο Ιτάνιος Κορώβιος οδήγησε τους Θηραίους στη Λιβύη, δείχνει και το εύρος των θαλάσσιων επαφών της πόλης. Τούτη ευρισκόμενη σε κομβικό σημείο της ανατολικής Μεσογείου, απέκτησε, σε αντίθεση με άλλες κρητικές πόλεις, εξωστρεφή χαρακτήρα που στηριζόταν κυρίως στο εμπόριο. Μεγάλο μέρος της ανατολικής Κρήτης φαίνεται πως βρισκόταν υπό τον έλεγχό της, ενώ η ανάπτυξή της προκάλεσε προστριβές με γειτονικές πόλεις. Σωζόμενα επιγραφικά τεκμήρια της ελληνιστικής εποχής μαρτυρούν συνοριακούς και άλλους διακανονισμούς με τις πόλεις Δραγμός, Ιεράπυτνα και Πραισό.

Η τελευταία ήταν και η μεγαλύτερη αντίπαλός της μέχρι την καταστροφή της κατά το 2ο αιώνα π.Χ. από τη Ιεράπυτνα (πρβλ. λήμμα «Πραισός»). Γύρω στα 270 π.Χ. τα προβλήματα με την Πραισό, οι εσωτερικές εντάσεις και οι στενές σχέσεις με τους Πτολεμαίους της Αιγύπτου οδήγησαν στην εγκατάσταση φρουράς των τελευταίων στην Ίτανο. Αργότερα, τα προβλήματα μεταξύ Ιτάνου-Ιεράπυτνας θα ενταθούν, οδηγώντας κατά το 2ο αιώνα π. Χ. σε ρωμαϊκή επιδιαιτησία. Πάντως, η πόλη συνέχισε να ακμάζει και κατά τη ρωμαιοκρατία, έχοντας δικό της νόμισμα. Στα πρωτοβυζαντινά χρόνια οικοδομήθηκαν οι δύο βασιλικές που ανασκάφηκαν στον ανατολικό και νότιο λόφο αντίστοιχα.

Η ταύτιση της θέσης της Ιτάνου έγινε το 1891 από τον Ιταλό αρχαιολόγο Federico Halbherr, ενώ τα κτιριακά κατάλοιπα ερεύνησε λίγο αργότερα και ο συνάδελφός του Lucio Mariani. Οι πρώτες ανασκαφές έλαβαν χώρα το 1899 και το 1911 από την Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών, αν και, εκτός κάποιων επιγραφών, τα αποτελέσματά τους δεν δημοσιεύθηκαν. Το σύνολο των τότε γνωστών επιγραφών δημοσίευσε το 1942 η Margarita Guarducci ((IC III, IV 1-50). Το 1950 οι γαλλικές ανασκαφές επαναλαμβάνονται και οδηγούν στην αποκάλυψη μέρους του Βορείου Νεκροταφείου καθώς και κάποιων ρωμαϊκών-πρωτοβυζαντινών οικιών, ενώ δημοσιεύεται και κεραμική γεωμετρικής-αρχαϊκής εποχής που βρέθηκε σε διάφορα σημεία της αρχαίας πόλης.

Από το 1994 μέχρι το 2005 πραγματοποιήθηκε ένα διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα με τη συμμετοχή της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής, του Ινστιτούτου Μεσογειακών Ερευνών και άλλων διεθνών ερευνητικών και πανεπιστημιακών φορέων υπό την εποπτεία της αρμόδιας Εφορείας Αρχαιοτήτων. Κατά τη διάρκεια του προγράμματος εξετάστηκαν τα κτηριακά κατάλοιπα δυτικά της ανατολικής ακρόπολης, οι υπώρειες της δυτικής ακρόπολης, το Βόρειο Νεκροταφείο, οι οχυρωματικές κατασκευές, η «Βασιλικής Α» στην ανατολική ακρόπολη και, επιπλέον, έλαβε χώρα επιφανειακή έρευνα στην ευρύτερη επικράτεια της Ιτάνου. Ενώ τα αποτελέσματα των ανασκαφών αναμένουν την οριστική δημοσίευσή τους, από το 2011 οι αρχαιολόγοι Didier Viviers και Αθηνά Τσιγαρίδα ξεκίνησαν υπό την αιγίδα της Βελγικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών ένα νέο πρόγραμμα έρευνας και τεκμηρίωσης του Βορείου Νεκροταφείου.

Κατά το χρονικό διάστημα που προηγείται της έναρξης των πρόσφατων ερευνών, όπως και παράλληλα με αυτές, η αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων προέβη σε επανειλημμένες περισυλλογές τόσο στον αρχαιολογικό χώρο όσο και στην ευρύτερη περιοχή. Παράλληλα, με πιστώσεις της Αρχαιολογικής Εταιρείας μεταφέρθηκαν αρχαιότητες στο Μουσείο Αγίου Νικολάου. Συγκεκριμένα, το 1970 η τότε Επιμελήτρια Αρχαιοτήτων Αγγελική Λεμπέση μετέφερε επιτύμβια στήλη, ενώ το 1971 ο τότε Επιμελητής Κωστής Δαβάρας αρχιτεκτονικό μέλος, για τα οποία γίνεται παρακάτω λόγο. Αμφότερα παρουσιάστηκαν σύντομα στο Έργον και τα Πρακτικά, ενώ φωτογραφίες τους δίδονται στο Αρχαιολογικό Δελτίο των ετών 1971 και 1972 αντίστοιχα.

Αρχαία περιοχή Ίτανος

1. Ανατολική Ακρόπολη,

2. Δυτική Ακρόπολη,

3. Βασιλική Α,

4. Βασιλική Β,

5. Ζώνη διαβίωσης,

6. Νεκρόπολις

Η επιτύμβια στήλη και το Βόρειο Νεκροταφείο

Η επιτύμβια στήλη (Μουσείο Αγ. Νικολάου, αρ. ευρ. Μ 2310), η οποία μεταφέρθηκε στη σημερινή της θέση από τη Σητεία όπου βρισκόταν, βρέθηκε από χωρικό εντός της θάλασσας στην Ίτανο. Σώζεται ολόκληρη, είναι κατασκευασμένη από μάρμαρο και έχει ύψος 0,78 μ., ενώ στο κάτω μέρος της φέρει γόμφο για στερέωση σε βάση (πρβλ. ΑΔ 26, 1971). Πρόκειται για ορθογώνια στήλη με παραστάδες που πλαισιώνουν το πεδίο της παράστασης και αετωματική επίστεψη, της οποίας το τύμπανο ορίζεται από οριζόντιο και επαέτια γείσα που φέρουν τρία ακρωτήρια.

Το ανάγλυφο του πεδίου μεταξύ των παραστάδων απεικονίζει όρθιο θωρακοφόρο πολεμιστή, στραμμένο προς τα δεξιά, ο οποίος κρατά δόρυ στο δεξί χέρι, ενώ στηρίζει το αριστερό σε ασπίδα γαλατικού τύπου. Η Λεμπέση χρονολογεί το έργο στις τελευταίες δεκαετίες του 2ου αιώνα π. Χ. Στο ευσύνοπτο corpus των επιτύμβιων στηλών της Κρήτης, οι παραστάσεις πολεμιστών απαντώνται αρκετά συχνά μέχρι και τον 1ο αιώνα π. Χ., αν και κατά την αρχαιολόγο Katja Sporn, που μελετά το σχετικό υλικό, απεικονίσεις με θώρακα και περικεφαλαία –όπως στην περίπτωση της Ιτάνου– σπανίζουν. Σύμφωνα με την ίδια, το ακόμη αδημοσίευτο γλυπτό προέρχεται με βεβαιότητα από τοπικό εργαστήριο, πράγμα για το οποίο συνηγορεί και η πληροφορία της Λεμπέση ότι το μάρμαρο είναι εντόπιο. Η στήλη προφανώς επέστεφε κάποιο τάφο στο Βόρειο Νεκροταφείο.

Οι ανασκαφές του τελευταίου κατά τη δεκαετία του 1990 οδηγούν στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για την κύρια νεκρόπολη της Ιτάνου. Αν και μέχρι στιγμής έχει ερευνηθεί μόνον ένα μικρό μέρος αυτής, γνωρίζουμε ότι βρισκόταν σε χρήση τουλάχιστον από την ύστερη γεωμετρική μέχρι την ύστερη ελληνιστική εποχή. Το ανασκαφέν τμήμα αποτελείται από δύο τομείς που τους χωρίζει δρόμος: α) Τον δυτικό, όπου έχει αποκαλυφθεί μεγάλο αρχαϊκό κτήριο, μέρος του οποίου φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκε και κατά την κλασική εποχή για τελετουργικούς σκοπούς. β) Τον ανατολικό, όπου λάμβανε χώρα η πλειονότητα των ταφών και ήρθαν στο φως βαθμιδωτά ταφικά μνημεία που επιστέφονταν από στήλες. Τα τελευταία χρονολογούνται στα ύστερα κλασικά χρόνια, αλλά τον 3ο αιώνα ένα πυκνό δίκτυο ταφών γύρω από αυτά δημιουργεί ένα είδος ταφικών περιβόλων, οι οποίοι μαρτυρούν κάποιο οικογενειακό δεσμό. Αν και το νεκροταφείο καταστρέφεται κατά το 1ο μισό του 2ου αιώνα π. Χ., αναδιοργανώνεται και η ανέγερση βαθμιδωτών μνημείων με στήλες φαίνεται ότι συνεχίζεται και μετά την αποχώρηση των Λαγιδών.

Είναι, επομένως, πιθανόν η στήλη του πολεμιστή να είχε ιδρυθεί, όπως δείχνει και ο γόμφος, σε ανάλογο μνημείο. Σχετικά με την ταυτότητα του νεκρού, λόγω της απουσίας επιγραφής, δεν μπορούν να διατυπωθούν παρά μόνον υποθέσεις. Βέβαιο είναι ότι η χρονολόγησή του στον όψιμο 2ο αιώνα αποσυνδέει το γλυπτό από την περίοδο της παρουσίας της αιγυπτιακής φρουράς στην Ίτανο, η οποία λήγει με το θάνατο του Πτολεμαίου Στ΄ Φιλομήτορος το 145 π. Χ. Κατά πόσον ο νεκρός ήταν απλός στρατιωτικός ή μέλος της τοπικής ιθύνουσας τάξης δεν μπορεί να απαντηθεί, ωστόσο η επιμελημένη μορφή του μνημείου και η σπανιότητα του εικονογραφικού θέματός του προκρίνουν το δεύτερο.

Σε κάθε περίπτωση, κρίνοντας από τη λιτή μορφή και τα λιγοστά κτερίσματα των περισσότερων ταφών της ίδιας περιόδου, μνημεία αυτού του είδους θα πρέπει να ανεγείρονταν για σχετικά εύπορους πολίτες ή οικογένειες. Εξάλλου, ο Didier Viviers υποστήριξε πρόσφατα ότι με την αποχώρηση των Πτολεμαίων οι ταφές στην Ίτανο φανερώνουν, μετά από μακρά περίοδο δεκτικότητας στις εξωτερικές επιρροές, κάποια στροφή σε παραδοσιακότερες συλλογικές αξίες. Καθώς βασική συνισταμένη των τελευταίων στην Κρήτη αποτελούσε πάντοτε η απόδοση τιμής στην πολεμική αρετή, θα ήταν, επομένως, ορθό να ερμηνευθεί σε αυτό το πλαίσιο και η στήλη του πολεμιστή. Πάντως, η επιλογή επιτυμβίου μνημείου αυτού του τύπου, που δεν ήταν ευρέως διαδεδομένος στην Κρήτη, μαρτυρά ότι ο κοσμοπολιτισμός της προηγούμενης περιόδου δεν εγκαταλείφθηκε πλήρως.

Αρχαία Ίτανος φωτογραφική συλλογή

Ίτανος: Οι παραλίες και η περιοχή

Χάρτης

Οι παραλίες

Δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο Ίτανος υπάρχουν οι τρεις διαδοχικοί κόλποι / παραλίες Ίτανος ή Ερμούπολης (ένα δεύτερο όνομα της περιοχής). Έτσι, μπορείτε να συνδυάσετε την επίσκεψή σας στον αρχαιολογικό χώρο με μια βουτιά στα πεντακάθαρα και δροσερά νερά της ανατολικής Κρήτης:

Παραλίες

Ίτανος παραλίες

Αυτή είναι η παραλία με άμμο της αρχαίας πόλης 'Ίτανος' ή 'Ερμούπολη'. Υπάρχει άλλη μία μεγαλύτερη σε μήκος παραλία, όπου…

Το Φοινικόδασος

Πολλοί άνθρωποι συνδυάζουν την επίσκεψή τους στο φοινικόδασος του Βάι και για να επισκεφθούν αυτή τη σημαντική περιοχή. Σε μικρή, λοιπόν, απόσταση νότια των σχετικά απομονωμένων παραλιών της Ιτάνου (2χλμ.) θα βρείτε την πασίγνωστη παραλία του Βάι με το εντυπωσιακό και μοναδικό φοινικόδασος: