Ζίρος

Κεφαλοχώρι της Επαρχίας Σητείας που βρίσκεται στο ομώνυμο οροπέδιο 31 χλμ. από την Σητεία. Στην Ενετική απογραφή του 1583 ονομάζεται Siro και είχε 36 κατοίκους. Έδρα του νέου Δήμου Λεύκης.

Άγνωστη η ετυμολογία του ονόματός του που γράφεται και Ζίρος και Ζύρος. Στο Κοινοτικό Διαμέρισμα υπάγονται και οι συνοικισμοί Καλό Χωριό, Χαμαίτουλο, Αγριλιά, Αγία Ειρήνη, Λαμνιώνι, Απιδιάς, Ανάγυρος και Ξερόκαμπος (Άμπελος). Αν και δεν έχουν γίνει συστηματικές ανασκαφές στις περιοχές Πεντάλιτρο, Ανεμομύλια, Πυργάδες και Φονιάς έχουν εντοπιστεί μινωϊκά λείψανα. Στην περιοχή της Ζήρου υπάρχουν παλιές εκκλησίες με σπουδαιότερη της Άγ. Παρασκευής που είναι τοιχογραφημένη και στο υπέρθυρο της ανατολικής πόρτας υπάρχει επιγραφή με χρονολογία 1523.

Στον Άγιο Νικόλαο υπάρχουν χαράγματα του 1507 και 1515. Στην επανάσταση του 1821 σε τοποθεσία έξω από το χωριό, σε απόσταση περίπου ενός χιλιομέτρου, κοντά στην διασταύρωση με τον δρόμο που οδηγεί στα Απίδια, ο γνωστός αιμοβόρος γενίτσαρος Αφεντάκης οργάνωσε ομαδική σφαγή των Χριστιανών από την Ζήρο και τα Χωριά Χαμαίτουλο, Καλό Χωριό, Αχλάδια, Τσω και Απίδια. Η σημερινή Ζήρος παρουσιάζει μεγάλη πρόοδο ιδίως οικονομική η οποία οφείλεται στίς ικανότητες των κατοίκων της αλλά και στους απέραντους αμπελώνες του κάμπου της, οι οποίοι μαζί με το λάδι αποτελούν παράγοντες μεγάλων προσόδων. Στην περιοχή υπάρχουν τα σπήλαια Αγριλιά και Λυγιάς Σπήλιος.

Στην Ζήρο γεννήθηκε ο ιερομάρτυς Ιάκωβος Αρχατζικάκης ο οποίος εμαρτύρησε το 1922 θύμα των Τούρκων στην Σμύρνη. Εμόνασε στα Ιεροσόλυμα, σπούδασε στην Ελβετία και έγραψε πλήθος θεολογικών πραγματειών.

από το βιβλίο του Ν. Παπαδάκη, αρχαιολόγου: ΣΗΤΕΙΑ

Αφήνεις πίσω σου το οροπέδιο και σιγά σιγά αρχίζει η κάθοδος. Το τοπίο είναι σχεδόν σεληνιακό, μόνο πέτρα και μικροί θάμνοι. Η διαδρομή μυρίζει ρίγανη και θυμάρι, ο δρόμος διαγράφει ελικοειδή τροχιά στην κατάξερη πλαγιά, και ήδη το Λιβυκό πέλαγος αποκαλύπτεται μπροστά στα μάτια σου. Στην πορεία θα συναντήσεις το φαράγγι της Ζήρου, που είναι ίσως το πιο ξηρό της ανατολικής Κρήτης. Για να το διασχίσεις θα χρειαστείς περίπου δύο ώρες, δεδομένου όμως ότι θα πρέπει να επιστρέψεις προς τα πίσω και η σκιά εντός του φαραγγιού σπανίζει, θα προτείναμε να το αφήσεις για μια άλλη φορά.

Οι κόλποι του Ξερόκαμπου με τα κρυστάλλινα τυρκουάζ νερά, εξάλλου είναι πολύ πιο φιλόξενοι και θελκτικοί. Μπορείς να επιλέξεις την μεγάλη παραλία με τη λεπτή λευκή άμμο (η πρώτη που συναντάς μόλις επιτέλους φτάσεις στον οικισμό), είτε κάποιο από τα άλλα κολπάκια παρακάτω. Θα βρεις κολπάκι για γυμνισμό, παραλίες με πιο οικογενειακό προφίλ, κοχύλια, ακόμα και άργιλο για ένα φυσικό spa. Κι επειδή ήδη συνειδητοποιείς ότι βρίσκεσαι σε έναν μικρό, απομονωμένο (και όχι τουριστικό) παράδεισο, βρες ένα δωμάτιο να νοικιάσεις ή, αν δεν φυσάνε 10 μποφόρ (σύνηθες), βρες μια γωνιά να στήσεις τη σκηνή σου.

Ο οικισμός έχει ταβέρνες με νόστιμο σπιτικό φαγητό, ακόμα και μίνι μάρκετ. Εναλλακτικά, μπορείς να πάρεις το δρόμο για τη Ζάκρο, ένα μικρό, γραφικό απομονωμένο ψαροχώρι με αξιόλογο αρχαιολογικό χώρο (εδώ βρισκόταν το θερινό μινωικό ανάκτορο της Ζάκρου). Η επιλογή είναι δική σου!